COPD là một trong những nguyên nhân chính gây tử vong trên toàn cầu, gây ra hơn 150.000 ca tử vong hàng năm chỉ riêng tại Hoa Kỳ. Trong bối cảnh đại dịch COVID-19, những người mắc COPD đối mặt với rủi ro cao đặc biệt. Cụ thể, tỷ lệ tử vong ở bệnh nhân COPD nhiễm COVID-19 đạt 15%, so với chỉ 4% ở những người không mắc COPD. Hơn nữa, khả năng cần nhập viện của bệnh nhân COPD nhiễm COVID-19 cao gấp đôi so với những người không mắc COPD.
Vậy thì COPD là gì?
COPD là gì?
COPD là bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, đặc trưng bởi tình trạng viêm niêm mạc đường thở mạn tính gây giảm từ từ, không hồi phục các giá trị chức năng thông khí phổi. Định nghĩa này hiện được hầu hết các bác sỹ chuyên khoa bệnh phổi sử dụng trong thực hành hàng ngày.
COPD đứng trong số những nguyên nhân gây tử vong hàng đầu trên toàn cầu. Phần lớn các trường hợp COPD liên quan đến việc hút thuốc lâu dài, và việc ngừa bệnh này có thể thực hiện được bằng cách tránh hút thuốc hoặc từ bỏ thuốc lá sớm. Khi phổi đã bị tổn thương do COPD, tình trạng này không thể hồi phục, do đó mục tiêu điều trị chủ yếu là kiểm soát các triệu chứng và hạn chế thêm bất kỳ tổn thương nào cho phổi.
COPD bao gồm
- Viêm phế quản tắc nghẽn mạn tính (được xác định trên lâm sàng)
- Khí phế thũng (được xác định qua giải phẫu bệnh hay X-quang)
Nhiều bệnh nhân có các đặc điểm của cả hai.
Triệu chứng khi mắc COPD
COPD, hay bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, thường mất nhiều năm để phát triển và trở nên rõ ràng. Điển hình, những người mắc bệnh này thường có tiền sử hút thuốc lá nặng, với lượng hút trung bình trên 20 điếu mỗi ngày trong hơn 20 năm.
Triệu chứng đầu tiên thường gặp là ho kèm theo đờm, thường xuất hiện ở những người hút thuốc trong độ tuổi 40 đến 50. Tình trạng khó thở có thể xuất hiện sau đó, trở nên mãn tính và tăng lên khi gắng sức hoặc khi bị nhiễm trùng đường hô hấp, thường gặp ở những người trong độ tuổi 50 hoặc 60. Những người tiếp tục hút thuốc lá hoặc tiếp xúc với khói thuốc lá trong thời gian dài thường chứng kiến sự tiến triển nhanh chóng của các triệu chứng.
Ngoài ra, đau đầu vào buổi sáng có thể xuất hiện ở những trường hợp bệnh nặng hơn, là dấu hiệu của việc tăng CO2 hoặc thiếu oxy trong máu vào ban đêm.
Các dấu hiệu lâm sàng của COPD bao gồm tiếng thở khò khè, thời gian thở ra kéo dài, tăng thể tích phổi dẫn đến giảm âm thanh tim và phổi, và lồng ngực mở rộng (hình thùng). Ở những bệnh nhân mắc khí phế thũng nặng, có thể quan sát thấy giảm cân và mất khối lượng cơ do giảm hoạt động, thiếu oxy, hoặc do ảnh hưởng của các chất trung gian viêm như TNF-alpha.
Các dấu hiệu tiến triển của bệnh bao gồm thở mím môi, sử dụng cơ hô hấp phụ, chuyển động ngược của khung xương sườn dưới khi hít vào (dấu hiệu Hoover) và tình trạng tím tái. Các dấu hiệu của suy tim phổi mạn tính bao gồm tĩnh mạch cổ nổi, tiếng tim T2 tách đôi, tiếng thổi của suy van ba lá, và phù ngoại biên. Sự đập mạnh của thất phải thường ít gặp trong COPD do tình trạng tăng thể tích phổi.
Tràn khí màng phổi tự phát, thường liên quan đến vỡ túi khí phổi, cũng có thể xảy ra và cần được nghi ngờ ở bất kỳ bệnh nhân COPD nào có tình trạng đột ngột trở nên nghiêm trọng.
Nguyên nhân gây ra COPD
COPD hay bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính chủ yếu được gây ra bởi hai nguyên nhân chính:
- Hút thuốc lá và Phơi nhiễm các chất khác: Hút thuốc lá là nguyên nhân hàng đầu gây COPD. Mặc dù chỉ khoảng 15% người hút thuốc phát triển triệu chứng lâm sàng của COPD, nhưng những người có tiền sử hút thuốc 40 năm hoặc lâu hơn có nguy cơ cao đặc biệt. Ngoài ra, khói từ việc nấu nướng và sưởi ấm trong nhà cũng là yếu tố nguy cơ quan trọng, đặc biệt ở những nơi thường xuyên sử dụng lửa trong nhà. Những người hút thuốc có phản ứng đường thở từ trước, thậm chí không có bệnh hen suyễn, cũng có nguy cơ cao mắc COPD.
- Yếu tố di truyền: Thiếu hụt alpha-1 antitrypsin là rối loạn di truyền được biết đến rõ ràng nhất gây COPD, đặc biệt quan trọng trong trường hợp khí phế thũng ở những người không hút thuốc và tăng rõ rệt ở người hút thuốc. Trong những năm gần đây, đã phát hiện ra khoảng 30 biến thể di truyền liên quan đến COPD hoặc suy giảm chức năng phổi, nhưng chưa có biến thể nào được chứng minh có hậu quả nghiêm trọng như thiếu hụt alpha-1 antitrypsin.
Các yếu tố nguy cơ khác như trọng lượng cơ thể thấp, rối loạn hô hấp từ khi còn nhỏ, phơi nhiễm khói thuốc lá thụ động, ô nhiễm không khí, bụi nghề nghiệp và hít phải các hóa chất cũng đóng góp vào nguy cơ phát triển COPD, nhưng ít quan trọng hơn so với hút thuốc lá.
Các giai đoạn và tổn thương khi mắc COPD
Tổn thương trong COPD ban đầu chủ yếu tập trung ở các nhánh phế quản nhỏ có đường kính < 2mm, và nhu mô phổi, tuy nhiên, ở những giai đoạn nặng, bệnh không chỉ khu trú ở phổi phế quản mà gây tổn thương trên toàn thân như ở tim, cơ, xương, tâm thần…. COPD thường được gợi ý ở những người hút thuốc lá, thuốc lào nhiều năm, nay xuất hiện thêm ho, khạc đờm mạn tính về buổi sáng. Cần lưu ý, không nên xem nhẹ những biểu hiện ho, khạc đờm vào buổi sáng ở những người đang hút thuốc, không nên nghĩ rằng ho là biểu hiện thông thường ở người hút thuốc, vì như vậy sẽ bỏ sót chẩn đoán COPD, đến khi xuất hiện khó thở gắng sức, khó thở thường xuyên hoặc khi thay đổi thời tiết mới đi khám bệnh thì bệnh thường đã ở giai đoạn muộn, chức năng phổi đã suy giảm nhiều, do vậy việc điều trị thường ít mang lại hiệu quả.
Trong giai đoạn nặng của bệnh, lòng phế quản bị chít hẹp nhiều, niêm mạc viêm, phù nề, các sợi, vách liên kết quanh tiểu phế quản tận và giữa các phế nang bị phá hủy, làm cho lòng tiểu phế quản bị tắc hẹp thường xuyên, đặc biệt mỗi khi người bệnh thở ra càng làm gia tăng tình trạng ứ khí. Các thành phế nang rất mỏng, lại bị phá hủy nhiều do khói thuốc lá, khi chịu tác động của sự căng giãn thường xuyên lại càng làm gia tăng tình trạng căng giãn nhu mô phổi, lâu dài làm lồng ngực người bệnh căng phồng lên, có thể thấy bằng mắt thường là lồng ngực có đường kính trước sau lớn hơn đường kính ngang, khi đó gọi là lồng ngực có hình thùng. Trong giai đoạn nặng của COPD, không khí ra vào phổi bị cản trở và không được đổi mới thường xuyên, bên cạnh đó, do vách các phế nang (túi chứa khí của phổi) cũng bị phá hủy, lại càng làm cản trở sự trao đổi khí do vậy làm nồng độ khí oxy trong máu bệnh nhân bị giảm, tích đọng nhiều khí cacbonic.
Tình trạng thiếu oxy thường xuyên sẽ ảnh hưởng tới hoạt động của nhiều cơ quan đặc biệt là tim. Những bệnh nhân đã có suy hô hấp, thông thường sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng tới chất lượng cuộc sống, người bệnh ít đi lại, chủ yếu sống trong gia đình, giao tiếp xã hội bị hạn chế, chất lượng công việc, tình cảm của bệnh nhân bị ảnh hưởng nghiêm trọng… về lâu dài, bệnh nhân thường xuyên có cảm giác cô đơn, cảm giác mình trở thành gánh nặng cho gia đình và xã hội… do vậy có thể gây trầm cảm… Bên cạnh đó, khoảng 60% các bệnh nhân COPD có chỉ định thở oxy dài hạn, những trường hợp này thường cần nằm tại chỗ từ 16-18 tiếng/ ngày, càng làm gia tăng trầm cảm cho bệnh nhân.
Cách điều trị
COPD, một bệnh không thể chữa khỏi và không thể phục hồi những tổn thương đã xảy ra ở phổi, tuy nhiên, các phương pháp điều trị hiện có có thể giúp kiểm soát triệu chứng, giảm thiểu nguy cơ biến chứng và cơn kịch phát, cũng như cải thiện chất lượng cuộc sống và khả năng hoạt động của người bệnh.
Ngừng Hút Thuốc Lá
Bước quan trọng nhất trong điều trị COPD, đặc biệt đối với những người hút thuốc, là ngừng hút thuốc. Đây là cách hiệu quả nhất để ngăn chặn sự tiến triển của bệnh. Tuy nhiên, việc bỏ thuốc không phải lúc nào cũng dễ dàng, đặc biệt nếu đã có nỗ lực bỏ thuốc trước đây không thành công. Hãy thảo luận với bác sĩ về các phương pháp hỗ trợ như thay thế nicotin và các loại thuốc, cũng như cách xử lý cơn thèm thuốc.
Thuốc Điều Trị
Các bác sĩ thường sử dụng một số loại thuốc cơ bản để điều trị triệu chứng và biến chứng của COPD:
- Thuốc Giãn Phế Quản: Những loại thuốc này giúp thư giãn cơ đường thở, giảm ho và khó thở, làm cho việc thở trở nên dễ dàng hơn. Tùy thuộc vào mức độ nghiêm trọng của bệnh, có thể cần sử dụng thuốc giãn phế quản ngắn hạn trước khi hoạt động hoặc thuốc tác dụng dài hàng ngày, hoặc cả hai.
- Thuốc Hít Corticosteroid: Các loại thuốc này giúp giảm viêm trong đường hô hấp và cải thiện khả năng thở. Tuy nhiên, sử dụng lâu dài có thể gây ra một số tác dụng phụ như yếu xương, tăng huyết áp, đục thủy tinh thể và tiểu đường. Chúng thường được chỉ định cho những trường hợp COPD từ trung bình đến nặng.
- Thuốc Kháng Sinh: Các nhiễm trùng đường hô hấp có thể làm trầm trọng thêm triệu chứng COPD. Thuốc kháng sinh có thể giúp chống lại nhiễm trùng do vi khuẩn, nhưng chỉ nên sử dụng khi thực sự cần thiết.
Phẫu Thuật
Đối với một số trường hợp COPD nặng, phẫu thuật có thể là một lựa chọn:
- Phẫu thuật giảm khối lượng phổi: Loại bỏ phần mô phổi bị hỏng để tạo không gian cho phổi còn lại hoạt động hiệu quả hơn. Tuy nhiên, phẫu thuật này mang rủi ro và kết quả lâu dài không luôn tốt hơn so với các phương pháp không phẫu thuật.
- Ghép phổi: Có thể là một lựa chọn cho những người mắc bệnh khí phế thũng nặng và đáp ứng các tiêu chí cụ thể. Cấy ghép có thể cải thiện khả năng thở nhưng không nhất thiết kéo dài cuộc sống và có thể phải chờ đợi lâu để nhận cơ quan hiến tặng.
Liệu Pháp Bổ Sung
- Ôxy Liệu Pháp: Sử dụng oxy bổ sung có thể cần thiết nếu lượng oxy trong máu không đủ. Có nhiều thiết bị cung cấp oxy, từ đơn vị xách tay đến máy cố định. Ôxy liệu pháp có thể cải thiện chức năng tim, tình trạng tinh thần, chất lượng cuộc sống và thậm chí có thể kéo dài tuổi thọ ở một số người.
- Chương Trình Phục Hồi Chức Năng Phổi: Kết hợp giáo dục, tập thể dục, tư vấn dinh dưỡng và hỗ trợ từ các chuyên gia sức khỏe khác nhau. Các chương trình này có thể giúp giảm thời gian nhập viện, tăng khả năng tham gia hoạt động hàng ngày và cải thiện chất lượng sống.
Quản Lý Đợt Kịch Phát
Đợt kịch phát, hay cơn cấp tính, là tình trạng triệu chứng bất ngờ trở nên tồi tệ hơn, có thể do nhiễm trùng đường hô hấp hoặc thay đổi môi trường. Khi xảy ra, có thể cần thêm thuốc, oxy bổ sung hoặc thậm chí nhập viện. Phòng ngừa đợt kịch phát bao gồm bỏ hút thuốc, tránh ô nhiễm, tập thể dục thường xuyên và điều trị các vấn đề sức khỏe liên quan như GERD.
Lối sống và Các Biện Pháp Khắc Phục cho người mắc COPD
Khi mắc COPD, bạn có thể áp dụng một số biện pháp để cải thiện tình trạng sức khỏe và làm chậm quá trình tổn thương phổi:
- Kiểm Soát Hơi Thở: Hãy thảo luận với bác sĩ hoặc chuyên gia hô hấp về các kỹ thuật hít thở hiệu quả, cũng như các tư thế và phương pháp thư giãn giúp bạn dễ thở hơn khi cảm thấy khó thở.
- Giữ Đường Hô Hấp Sạch Sẽ: Trong trường hợp COPD, chất nhầy thường tiết ra nhiều hơn và gây tắc nghẽn đường thở. Kiểm soát ho, uống nhiều nước và sử dụng máy tạo ẩm có thể giúp làm sạch đường hô hấp.
- Tập Thể Dục Đều Đặn: Mặc dù khó thở có thể làm bạn ngần ngại tập luyện, nhưng việc tập thể dục thường xuyên có thể cải thiện sức mạnh và độ dẻo dai của cơ thể, cũng như tăng cường chức năng hô hấp.
- Chế Độ Ăn Uống Lành Mạnh: Một chế độ ăn uống cân đối và lành mạnh giúp duy trì sức khỏe tốt. Nếu bạn đang gặp vấn đề về cân nặng, hãy thảo luận với bác sĩ để nhận được lời khuyên phù hợp về dinh dưỡng.
- Tránh Hút Thuốc và Khói Thuốc: Bên cạnh việc bỏ hút thuốc, bạn cũng nên tránh tiếp xúc với khói thuốc từ người khác, vì điều này có thể làm trầm trọng thêm tình trạng tổn thương phổi.
- Quản Lý Ợ Nóng: Ợ nóng thường xuyên có thể là dấu hiệu của bệnh trào ngược dạ dày – thực quản (GERD), có thể làm nặng thêm tình trạng COPD. Điều trị GERD có thể giúp giảm bớt tình trạng này.
- Thăm Khám Định Kỳ: Dù bạn cảm thấy khỏe mạnh, việc thăm khám định kỳ vẫn rất quan trọng để theo dõi chức năng phổi.
Đối Phó và Hỗ Trợ
Sống chung với COPD có thể gây khó khăn, đặc biệt khi tình trạng khó thở trở nên nghiêm trọng hơn. Điều này có thể buộc bạn phải từ bỏ một số hoạt động yêu thích trước đây. Gia đình và bạn bè cũng có thể phải đối mặt với những thay đổi lớn để hỗ trợ bạn. Chia sẻ nỗi lo và cảm xúc với người thân, tham gia nhóm hỗ trợ COPD, và tìm kiếm sự tư vấn nếu cảm thấy chán chường hoặc quá tải là những cách tốt để đối phó với tình trạng này.
Phòng Ngừa
COPD có thể phòng ngừa được, với nguyên nhân chính là hút thuốc lá. Ngừng hút thuốc là biện pháp phòng ngừa hiệu quả nhất. Nếu bạn là người hút thuốc lâu năm, việc bỏ thuốc có thể không dễ dàng, nhưng việc tìm kiếm sự hỗ trợ từ các chương trình cai nghiện thuốc lá có thể giúp bạn từ bỏ thói quen này. Ngoài ra, nếu công việc của bạn tiếp xúc với khói hóa chất và bụi, hãy thảo luận với người quản lý về các biện pháp bảo vệ bản thân, như sử dụng khẩu trang.
Tài liệu tham khảo về COPD:
Msdmanuals Theo Robert A. Wise , MD, Johns Hopkins Asthma and Allergy Center
https://vncdc.gov.vn/huong-dan-chan-doan-va-dieu-tri-benh-phoi-tac-nghen-man-tinh-nd14577.html